HISTORIA/ Kur viheshin themelet e edukimit kombëtar në shkollat tona
Problemi
Shkollat e huaja pushtojnë Jugun e Shqipërisë
N? k?t? periudh? ajo q? bie n? sy ishte hapja gjithnj? e m? e madhe edhe e shkollave t? huaja, sidomos n? Shqip?rin? e jugut. Duke p?rfituar nga deklarata e vitit 1921 me t? cil?n shteti shqiptar angazhohej para Lidhjes s? Kombeve se do t? respektonte t? drejt?n e pakicave komb?tare p?r shkollim n? gjuh?n amtare, minoriteti grek hapi shum? shkolla private n? jug. K?to shkolla q? financoheshin nga organizata shoviniste greke n? vend q? t? ishin institucione m?simi dhe edukimi t? shtetit shqiptar u b?n? qendra t? nj? propogande shum? t? rrezikshme antishqiptare. At. Gj. Fishta shkruante se, “për shkak të shkollave private, të mbajtura prej Greqisë, ortodoksët e jugut, të shtymë edhe prej patriarkanës së Stambollit, i ranë mohit kombësisë së vet, tuj e quejt vedin grek e tuj punue për Greqi, si dhe tue u rritë me mëni kundra Shqyptarve, sa me mërritë me këndue rrugave “skotise ton allvanon, ton allvanon (mbyti shqyptarët , mbyti)”. Puna kishte arritur deri aty sa n? mjaft prej k?tyre shkollave gjuha shqipe nuk m?sohej fare. N? shkollat private t? minoritetit grek punonin m?sues q? e dinin shum? pak shqipen, pa n?nshtet?si shqiptare dhe pa em?rimin n? k?t? detyr? nga qeveria shqiptare. P?r m? tep?r nj? pjes? e madhe e k?tyre m?suesve merrnin rroga nga organizma greke t? pa njohura zyrtarisht n? Shqip?ri. Jani Minga si inspektor i arsimit n? zon?n e Gjirokastr?s (1925) konstatonte me hidh?rim se: “gjendja e shkollave grekofone private prej pik?pamjes komb?tare, me p?rjashtim t? disave fare t? pakta, ishte e vajtueshme”. Ai pohonte se ato shkolla nuk ishin veçse kazerma me ushtar? aktiv pa uniform? t? ideologjis? grekomadhe, q? i d?rgoheshin d?rgat?s s? tyre apostolike n? Janin?. Prandaj ai k?rkoi mbylljen e k?tyre shkollave private t? minoritetit grek dhe kalimin e tyre n?n drejtimin e shtetit shqiptar. N? at? koh? u hapen edhe shkolla t? tjera t? huaja, si italiane dhe amerikane. Krahas tyre kudo n? territorin shqiptar gjejm? edhe shkolla private fetare, ku mbizotronte plot?sisht edukimi fetar dhe jo ai laik dhe qytetar. Pra kjo ishte gjendja e arsimit shqiptar kur n? Shqip?ri u vendos q? si form? qeverisje t? jet? Mbretnia Shqiptare me Ahmet Zogun n? krye t? saj. Dukej qart? se aspiratat e kombit shqiptar t? shprehura fare qart? nga Rilindasit tan? t? m?dhej p?r nj? arsim komb?tar, t? nj?suar dhe laik, nuk mund t? realizoheshin kurr?sesi po t? lejohej q? sistemi arsimor t? vazhdonte t? ecte n? k?t? rrug?. Duhej kryer nj? reformim i plot? dhe cil?sor i tij; Shqip?ris? tashm? i duhej nj? sistem shkollor ku vet?m shteti do kishte t? drejt?n e plot? t? kontrollit p?r cil?sin? e shkollimit dhe t? edukimit, pa e ndar? k?t? detyr? me ask?nd tjet?r, qoft? ky person privat apo organiz?m i huaj. Vet?m k?shtu shteti do ishte garant i sovranitetit komb?tar. Reformimi i arsimit do t’i jepte shkoll?s detyr?n e forcimit t? nd?rgjegjes komb?tare, q? t? rijt? tan? t? ishin krenar q? jan? Shqiptar, t? donin gjuh?n ton? t? bukur e njikoh?sisht puna n? shkoll? t? mos linte shteg p?r mashtrime q? mundoheshin t? b?nin t? huajt me q?llimet e tyre t? qarta shoviniste. P?re ta realizuar reform?n n? arsim Mbreti Zog n? fillim k?t? detyr? ia besoi Hil? Mosit, nj? luft?tar i shk?lqyer i çeshtjes komb?tare, nj? intelektual i mir?fillt?. Q? n? dit?t e para si Minist?r i Arsimit ai u shpreh prerazi dhe qart? se: “do t? adoptojm? nj? program unik e methodik, n? lidhni harmonike me gjuh?n, doket, historin’ e gjeografin? e kombit shqiptar. Gjithashtu edhe shtetit, q? asht udh?heq?si i popullit do t’i sigurojm? nj? tag?r e kontrollim ma t? rranjosun n? jet?n arsimore, q? t? mos t? rrisim nj? djelm?ni aq tep?r me ndjenja materiale e afekt nga s?mundjet shpirtnore, por plot me karakter t? sh?ndosh?t dhe abnegacjon p?r shoqni e komb t? vet”.
HISTORIA/ Kur viheshin themelet e edukimit kombëtar në shkollat tona
Rilindësit tan? t? mëdhenj, me një dashuri të madhe për vendin e tyre të lindjes, krahas kërkesave dhe përkushtimit të tyre për patur një shtet të pavarur dhe modern shqiptar, punuan me një shkall? t? lart? idealizmi p?r t? zgjuar dhe ngritur lart ndërgjegjen kombëtare. Ata u përpoqën p?r të ngritur shkoll?n kombëtare shqiptare, sepse ringritja e shtetit shqiptar mbas qindra vitesh robërie do t? sigurohej jo vet?m me pushk?, por edhe me pen?. Shkolla komb?tare shqiptare do t? kishte si tipar themelor edukimin patriotik t? nx?nësve, me kulturë dhe me dije të kohës; ajo do t’u m?sonte t? rinjve shqiptar? gjuh?n ton? t? bukur q? na mban t? bashkuar dhe na vllazëron dhe duhej t? ishte laike, e shk?putur nga ndikimet fetare. K?rkesat e rilindësve tan? t? nderuar p?r shkoll?n komb?tare shqiptare filluan t? realizoheshin menj?her? pas Lidhjes s? Prizrenit, kur u themelua Shoq?ria Letrare e Stambollit (1879). Kjo shoq?ri pati si program baz? t? saj p?rhapjen e m?simit e t? shkrimit t? gjuh?s shqipe dhe nj?koh?sisht zgjimin e ndjenj?s komb?tare p?r shqiptar?t si nj? popull i lasht?, fisnik e autokton n? siujdhes?n Ballkanike. Vepra e saj, Abetarja e Stambollit, u b? libri i par? i shkollave t? para q? filluan t? hapeshin n? Shqip?ri, megjith?se n? fillim ato u hapen n? m?nyr? klandestine sepse qeveria otomane nuk lejonte m?simin n? gjuh?n shqipe. Kjo gjendje vazhdoi deri me ardhjen e xhon- turqve (1908), t? cil?t shpall?n liri mendimi dhe shkollimi n? gjuh?t e tyre p?r popujt e ndrysh?m t? Perandoris? Osmane. Duke p?rfituar nga ky rast nacionalist?t e shquar shqiptar? intensifikuan pun?n p?r p?rhapjen e ideve patriotike dhe u kujdes?n p?r futjen e m?simit t? gjuh?s shqipe n? ato pak shkolla ekzistuese si dhe p?r hapjen e shkollave t? reja ku m?simi do t? zhvillohej n? gjuh?n ton? amtare. N? k?t? periudh? ka filluar aktivitetin e saj shkolla Normale e Elbasanit (1909), shkolla e par? e mesme n? gjuh?n shqipe, q? do t? p?rgatiste m?suesit e shkollave q? do t? hapeshin n? Shqip?ri n? pragun e shpalljes s? mveht?sis?. Me Shpalljen e Pavar?sis? dhe formimin e Qeveris? s? p?rkohshme t? kryesuar nga Ismail Bej Vlora, zhvillimi i edukimit dhe shkollimit t? t? rijve shqiptar mori impulse dhe zhvillime t? mbara. Fryma e optimizmit p?r t? ngritur nj? sistem arsimor komb?tar filloi t? japi frutet e para: u çel?n shkolla t? reja n? qytete e fshatra ku m?simet zhvilloheshin n? gjuh?n ton?. Por ky aktivitet fatkeq?sisht nuk zgjati shum?. Rebelizmat e periudh?s s? Luft?s s? Par? Botërore e shkatërruan k?t? fillim t? mir?. Me pushtimin e territoreve shqiptare nga ushtrit? e huaja, austro-hungareze, italiane dhe frënge (n? vitet 1916 –‘17), sistemi arsimor n? vendin ton? hyri n? nj? faz? tjet?r. Duke qen? t? interesuar p?r t? rritur ndikimin e tyre n? Shqip?ri ata u interesuan p?r zgjerimin e arsimit dhe hapjen e shkollave t? reja dhe n? fakt u hap?n shum? t? tilla. Por megjith? k?t? arsimi shqiptar i asaj periudhe nuk mundi t? realizonte detyr?n par?sore, si arsim komb?tar, sepse nuk kishte nj? drejtim t? p?rbashk?t: n? zon?n e pushtuar nga austriak?t shkollat vepronin sipas programit t? shkollave austriake, kurse n? zonat tjera zbatohej programi italian dhe francez p?rkat?sisht. Kjo gjendje mori fund me formimin e Qeveris? s? dal? nga Kongresi i Lushnjes (1920). Ministria e Arsimit t? k?saj qeverie u p?rball me dy probleme madhore: 1-Nj?simi (unifikimi) i tipit t? shkollave, programeve dhe teksteve t? tyre si dhe organizimi arsimor n? vetevehte p?r t? m?njanuar drejtimet krejt t? ndryshme me njeri tjetrin dhe pra me nevojat e arsimit ton? komb?tar n? p?rgjith?si. 2-Niveli i dob?t i cil?sis? s? m?simit dhe edukimit n? shkollat ekzistuese, q? vinte si rezultat i munges?s s? m?suesve t? kualifikuar; p?r k?t? ar?sye k?to shkolla sh?rbenin n? fakt m? shum? si kurse kund?r analfabetizmit dhe jo si vatra t? mir?fillta edukimi, p?r t? dh?n? dije dhe kultur?. N? k?t? periudh? bie n? sy kujdesi i madh i Ministrit t? t? Arsimit Rexhep Mitrovica p?r forcimin e shkoll?s komb?tare shqiptare e p?r ta b?r? at? nj? “tempull kulture e qytetnije” , siç thoshte ai. K?tij q?llimi madhor i sh?rbyen edhe kongreset arsimore q? u mbajt?n n? Tiran? n? ver?n e viteve 1922 e 1924, ku u trajtuan problemet e programeve shkollore, n? m?nyr? q? ato t? ishin unike p?r t? gjitha shkollat e t? njëjtit nivel si dhe problemet e forcimit t? frym?s komb?tare e patriotike n? shkolla.
Reformat e ministrit Mosi
Arsimi, problemi madhor i shqiptarëve
Duke shpallur thelbin e programit t? reform?s arsimore Ministri Hil? Mosi deklaronte se: “Baza e edukat?s komb?tare asht e duhet t? jet?: me formue karaktere t? sh?ndosh?t aktiv e optimista! Me tjera fjal? me formue djelmosha, q? tue pas? besim n? fuqin’e vet, t? munden me i siguruem familjes edhe kombit t? vet nji ardhm?ni ma t? lumtun!”. N? ver?n e vitit 1931 u mblodh nj? komision p?r t? diskutuar platform?n e reform?s arsimore q? duhej kryer. Mbas analiz?s q? i b?ri pun?ve n? shkollat q? vepronin n? at? koh? n? Shqip?ri dhe sistemit arsimor n? p?rgjith?si, Ministri Hil? Mosi paraqiti programin e tij ku i k?rkonte Mbretit q? n? ligjin e ri t? arsimit, n? p?rputhje me Statutin Themeltar t? Shtetit, t? futeshin dispozita t? veçanta q? t? garantonin se vet?m Shteti kishte t? drejt?n t? hapte e t? mbante shkolla fillore. K?to k?rkesa t? Ministrit Hil? Mosi p?rb?nin thelbin e reformimit t? par? t? arsimit shqiptar, si dhe p?rpjekjen e par? serioze p?r ta v?n? arsimin ton? n? shinat e arsimit modern, europiano-per?ndimor, siç aspirohej nga elita intelektuale e asaj kohe q? po formohej me shpejt?si. Ministri Hil? Mosi ishte i vendosur n? pik?pamjen e tij se: “t? drejt?n dhe detyr?n e edukimit, mbas etik?s s? tij, shteti nuk duhet t’ia laj? askujt, por pa heq? dor? prej superioritetit t? vet”. Ai gjithashtu ishte i bindur plot?sisht se: “shkolla duhet t? kujdeset me forcue dhe me rranjos? sa ma fort n? shpirtin e f?mij?s ato njoftime t? domosdoshme t? moralit njerzor, t? p?rbashk?ta p?r t? gjitha doktrinat dhe t? nevojshme p?r t? gjith? njerzit e qytetnuem: moralin laik.” Mbreti Zog i ndiqte me shum? kujdes problemin e arsimit dhe ishte i bindur se ky ?sht? problemi m? madhor i Shqip?ris?, ndaj u b? përkrahësi i nj? reforme t? thell? e t? plot? arsimore.
Reforma e Mirash Ivanajt
Mbas vdekjes së H. Mosit k?t? detyr? t? v?shtir? Mbreti ia besoi intelektualit t? shk?lqyer e patriotit t? madh e me bindje t? thella republikane Dr. Mirash Ivanajt. Kjo simbioz? disi e çuditshme e Mbretit (me pik?pamje shum? moderne) me republikanin e vendosur dhe atdhetar dha frute shum? t? mira p?r arsimin shqiptar. Mbreti pat çmuar shum? pun?n e Dr. M. Ivanaj si m?sues e drejtor i Gjimnazit t? Shkodr?s q? p?r nj? periudh? shum? t? shkurt?r, vet?m 2-3 vjeçare, e ngriti k?t? institucion n? nivelin e shkollave t? mesme Europiane; ai vler?soi p?rgatitjen e tij t? shk?lqyer intelektuale: M. Ivanaj n? vitin 1923 ishte k?thyer n? Shqip?ri nga Universiteti i Rom?s me dy diploma t? vler?suara maksimalisht, t? mbrojtura n? fush?n e Let?rsi – Filozofis? si dhe n? Drejt?si; por mbi t? gjitha Mbreti vler?soi te Dr. M. Ivanaj patriotizm?n e tij t? flak?t dhe p?rkushtimin e tij t? plot? p?r çeshtjen komb?tare. Nga ana e tij M. Ivanaj, i mbrujtur me idet? republikane n? nj? nga universitetet m? t? mira t? Europ?s, pranoi me k?naq?si t? bashk?punoi me qeverin? e Mbretit. Me t? marr? detyr?n e Ministrit t? Arsimit, ai hartoi nj? raport ku parashtroi me argumenta bind?se domosdoshm?rin e reformimit sa m? t? shpejt? t? sistemit arsimor dhe edukativ me synimin e qart? p?r t’i dh?n? shkoll?s shqiptare: Frym?n komb?tare; Karakterin qytetar – laik; Pavar?sin?, duke m?njanuar nd?rhyrjen e rrezikshme t? t? huajve dhe organizmave private, kryesisht t? qarqeve shoviniste n? pun?t e shkoll?s dhe t? edukimit t? rinis? shqiptare. Ministri M. Ivanaj argumentonte se reforma e thell? dhe e plot? arsimore duhej kryer sa m? shpejt e pa humbur koh?. Problemin e edukimit me frym? komb?tare ai e konsideronte t? nj? r?nd?sie par?sore sepse Shqip?ria kishte vuajtur nga pushtimet e huaja prej shekujsh, t? cilat kishin krijuar mang?si t? m?dha n? fush?n e edukat?s qytetare dhe trash?gimis? ton? t? lasht? historike e gjuh?sore. Ai argumentonte gjithashtu se, eleminimi i nd?rhyrjes s? huaj n? pun?t e arsimit shqiptar duhej b?r? me nj? operacion radikal, sepse kjo gj? nuk mund t? b?hej me ligje t? pjesshme p?r t? korrigjuar rregulloret e veprimit t? shkollave t? huaja. N? p?rfundim t? raportit t? tij ministri M.Ivanaj i parashtronte Mbretit m?nyr?n e realizimit t? reform?s arsimore, duke k?rkuar para s? gjithash q? t? ndryshohej neni 206 i Statutit t? Shtetit Shqiptar q? lejonte çeljen e shkollave t? huaja e private n? Shqip?ri. Ai argumentonte se kjo k?rkes? e fort? do t? kishte efekte shum? mira si brenda ashtu edhe jasht? Shqipnis? “sepse do t? d?ftoi se kemi vullnetin t? piqemi shtet?sisht.” Thelbin e r?nd?sis? s? reform?s arsimore Ministri M. Ivanaj e shprehte me k?to fjal? lapidare: “Shteti yn? si çdo shoqni e organizueme, ka disa interesa q? duhen vu n? vendin e par? p?rpara çdo interesi t? privat?ve: n? k?to interesa jo ma pak se monopolizimi i ushtris? dhe i drejt?sis?, hyn edhe monopolizimi nga ana e shtetit edhe i edukimit t? popullit, pse sigurimi i njij shteti dhe zhvillimi i qet? i tij, nuk mund t? sigurohen me forca armate as me ligje, n? kjoft? se qytetasit e tij rriten me nji ndiesi p?rbuzje kundrejt shtetit dhe ligjeve dhe me nj? egoiz?m rr?nuese antishoqnore e antiatdhedash?se”. Mbreti e miratoi menj?her? reform?n e propozuar dhe k?shtu u hap rruga p?r t? k?rkuar miratimin e saj nga Parlamenti Shqiptar. Me propozimin e 45 deputet?ve Parlamenti u mblodh m? 10 Prill 1933, p?r t? d?gjuar e diskutuar p?r platform?n e Ministrit M. Ivanaj p?r reform?n arsimore. P?r t’i bindur deputet?t t? votonin ndryshimet n? Statutin Shtetror e p?r t’i hap? k?shtu rrug?n realizimit t? reform?s Ministri do t? theksonte ndër të tjera se populli shqiptar gjat? historis? s? tij ka zhvilluar lufta t? shumta kund?r pushtuesve t? huaj p?r t? shp?tuar identitetin komb?tar e p?r t? ruajtur gjuh?n e bukur shqipe nga asimilimi. Prandaj thoshte ai duhen b?r? p?rpjekje t? m?dha p?r t? zhvilluar arsimin dhe kultur?n ku rrolin kryesor do ta luante “…edukata komb?tare e bazueme mbi gjuh?, mbi burrni, mbi traditat e p?rbashk?ta, mbi interesat e p?rgjithshme t? popullit”. Në fjalën e tij në Parlament Ministri theksoi se kujdesin p?r arsimin shteti nuk do ta ndaj me ask?nd, sepse eksperienca kish treguar se shkollat e l?na n? duart e personave privat nuk kishin realizuar asnj? prej detyrave p?r t? cilat kishin marr? lejen zyrtare, ose siç thoshte Ministri M. Ivanaj “…nuk kishin dhan? ato frute q? priteshin prej saj p?r t? mir?n e popullit”. P?rkundrazi m?suesit q? punonin n? k?to shkolla shikonin p?rfitimin financiar n? d?m t? nx?nsve, kurse n? shkollat e huaja private ata p?rveç k?saj zhvillonin nj? veprimtari jo komb?tare, por shoviniste n? interes t? atyre organizmave t? huaja q? i financonin k?to shkolla. Në fjalën e tij në Parlament Ministri theksoi gjithashtu se: shkolla jon? duhet t? jap? edukat? qytetare e laike, sepse q?llimi i shkoll?s ?sht? q? t? formoj? qytetar t? lir? e me edukat? dhe formim shkencor e teknik bashk?kohor. K?to çeshtje Ministri M. Ivanaj i parashtroi me nj? pathos t? madh para deputet?ve.
Dy nenet
M? 11 Prill 1933 parlamenti miratoi n? m?nyr? unanime tezat e paraqitura nga Dr. M. Ivanaj p?r reform?n arsimore t? Mbretnis? Shqiptare. Kjo ishte nj? dit? e madhe n? historin? e arsimit shqiptar. Me argumentimet e Ministrit M. Ivanaj Parlamenti shqiptar ndryshoi nenet e Statutit t? Shtetit. K?shtu neni 206 u riformulua n? form?n:
Neni 206.
“M?simi dhe edukimi i shtetasve shqiptar? jan? nj? e drejt? ekskluzive e shtetit. Jepen vet?m nd?r shkolla shtet?rore shkall?sh t? ndryshme sipas ligj?s. Arsimi fillor p?r t? gjith? shtetasit shqiptar ?sht? i detyruesh?m dhe jepet falas. Shkollat private t? çdo kategorie qofshin q? kan? veprue deri m? sot mbyllen.”
Neni 207.
“Shkollat fetare p?r p?rgatitjen e klerit t? mbajtura prej komuniteteve fetare shqiptare, jan? t? lira dhe rregullohen me ligje.”
Përkushtimi ndaj arsimit
Reforma arsimore q? u miratua i dha arsimit shqiptar karakterin komb?tar, e b?ri sistemin ton? arsimor qytetar e laik dhe shtetin garantin e vet?m p?r t? ruajtur cil?sin? e pun?s m?simore dhe edukative t? shkoll?s, duke mos lejuar ndikime shoviniste e antishqiptare t? organizmave t? huaja q? po helmonin p?rgatitjen e brezit ton? t? ri me ideologjin? dashakeq?se e deri armiqësore p?r kombin shqiptar. Reforma arsimore q? u p?rgatit nga Ministria e Arsimit qe e plot? dhe e thell?; ajo e vuri arsimin dhe edukimin e brezit ton? t? ri mbi baza bashk?kohore, t? ngjashme me ato t? sistemit europian. Kjo reform? e sh?nd?rroi shkoll?n ton? n? nj? vat?r t? shenjt? e t? respektuar, ku do t? p?rgatiteshin qytetar dinjitoz e me virtyte t? larta, q? i meritonte shqiptari. Reforma arsimore u p?rgatit me p?rkushtim t? veçant? e p?r nga cil?sia dhe intelektualizmi i trajtimit t? problemeve ajo mbetet si nj? nd?r reformat m? t? mira t? arsimit shqiptar.
