Kristo Frashëri: Shqipëria në krizë qëkur lindi shteti i pavarur

Flet në “Shqip” historiani i njohur, Kristo Frashëri: Mungesa e ekuilibrit ka krijuar një krizë prandaj vendi nuk ka gjendur akoma stabilitet

Historiani i njohur, Kristo Frashëri, në një intervistë për “Shqip nga Rudina Xhunga”, tregon për rrënjët e krizës shqiptare, përplasjet dramatike për votën në 100 vjet Shqipëri, ku mund të na çojnë manipulimet në zgjedhjet 2011 dhe çfarë na mëson historia për zgjedhjet dhe zgjidhjet. Profesor Frashëri shpjegon gjithashtu pse duhet të kemi frikë nga regjistrimi i fesë dhe kombësisë.

Rudina Xhunga: Profesor, në një shkrim të datës 12 prill 1992, “Intelektualët dhe Demokracia”, ju shkruani “siç thoshte Platoni i ditur, një nga baballarët e platformës demokratike, shoqëria ka nevojë si për guximin dhe dinamizmin e rinisë, ashtu edhe për eksperiencën dhe maturinë e të moshuarve. Vetëm ky ekuilibër i përfaqësuar natyrisht jo në barazi numerike në organet shtetërore pa përjashtuar edhe organet e larta shtetërore do ta çojë trenin më shpejt në stacionin e demokracisë së vërtetë”. Po të zbatohet mësimi i Platonit atëherë do të shihet se intelektualët, të cilët me njohuritë dhe me eksperiencën e tyre janë një thesar për kombin dhe të cilët kanë dhënë kontributin e tyre të heshtur në përmbysjen e diktaturës komuniste do të mobilizohen me tërë fuqinë e tyre për ndërtimin e shoqërisë shqiptare të begatshme e të lulëzuar. Nuk keni ndërruar mendim qysh prej 12 prillit të 1992, profesor?

Kristo Frashëri: Në asnjë mënyrë, pastaj është një mendim i pjekur prej vitesh, nuk është një mendim i lindur në vitin 1992. Është çështja e mungesës së një ekuilibri jo vetëm midis një mendimi të pjekur të të moshuarve dhe vrullit të të rinjve, por edhe në fusha të tjera ka munguar ky raport ekuilibri. Unë mund të them se edhe më parë, Shqipëria nga kjo ka vuajtur, sepse nga mungesa e këtij ekuilibri është shkaktuar edhe kriza. Shqipëria është në krizë dhe kriza është shkaktuar pikërisht qëkur lindi shteti i pavarur.

R.Xh.: Në çfarë krize është Shqipëria?

Kristo Frashëri: Nëse do analizojmë fjalën krizë, krizë do të thotë sëmundje dhe ashtu si sëmundja që ka lloj-lloj pasojash për njeriun, ashtu ka edhe për shoqërinë kriza të ndryshme si: krizë politike, krizë ekonomike, krizë shoqërore, krizë intelektuale, krizë parlamentare, krizë qeveritare e kështu me radhë. Çfarë krize kemi sot ne? Të flas për krizën në pak fjalë, e kam të vështirë, sepse do keqkuptohet. Kriza ashtu si çdo gjë tjetër ka rrënjët e veta. Këto rrënjë janë të afërta e të largëta. Rrënjët e largëta shkojnë qysh në shekujt e kaluar. Shqipëria nuk pati kurrë jetë të saj shtetërore. Shqipëria pati fatin të sundohet nga 3-4 perandori të mëdha, të cilat nuk u dhanë hapësirë forcave të brendshme të punonin për vendin, nuk i dhanë as të drejtën e shkollimit për vendin, që nga perandoria romake, bizantine, bullgare, perandoria serbe, perandoria turke. Kështu që Shqipëria kur fitoi pavarësinë, fitoi edhe të drejtën e kulturimit, kulturimit të saj të pavarur qoftë në gjuhën shqipe, qoftë për kulturimin për interesat e veta, jo për interesat e një shteti tjetër. Megjithatë, edhe pasi fituam pavarësinë patëm momente kritike. U pushtuam nga të huajt. Erdhëm dhe fituam dje të pavarur stabilitetin në vitet 20 dhe 30. Pastaj u pushtuam nga Italia dhe Gjermania. Shteti shqiptar i pavarur, në kuptimin e vërtetë të fjalës fillon në vitin 1945. Në këtë vit, fillojnë rrënjët e afërta të krizës. Përse? Shqipëria doli nga Lufta Nacionalçlirimtare, e cila u zhvillua në kuadrin e koalicionit të madh antifashist, anglo-sovjeto-amerikan. Doli nga ajo luftë me parullën se do vendosej demokracia. Mirëpo, kur mbaroi lufta dhe u fitua pavarësia, nuk u vendos demokracia. U vendos një regjim që nuk i përshtatej fare Shqipërisë. Jo vetëm që nuk ishte demokraci, por ishte një diktaturë që nuk i përshtatej Shqipërisë. Ishte një diktaturë e kopjuar. Ishte diktatura staliniste, e cila në asnjë pikë nuk pajtohej me gjendjen e Shqipërisë. Këtu fillon prishja e atij ekuilibri, në të gjitha drejtimet. U shpall prona socialiste dhe u zhduk prona private, të cilat duhet të ekzistojnë që të krijojnë një ekuilibër. Një shoqëri nuk mund të mbahet as vetëm me pronë shtetërore, as vetëm me pronë private, duhet të ekzistojnë të dyja llojet e pronave. Kjo, për sa i përket pronësisë. Ekuilibri u prish edhe në fusha të tjera. Kjo erdhi ngase udhëheqësit e asaj kohe nuk ditën të gjejnë një model të përshtatshëm për Shqipërinë, por kopjuan verbërisht modelin stalinian.

Vjen viti 1991, kur regjimi komunist u përmbys. Çfarë pritej? Pritej që të vendosej ekuilibri që Shqipëria kishte nevojë në të gjitha fushat. Por edhe këtu u bënë veprime të pamenduara, veprime spontane, të papeshuara. Për shembull, u vendos që t’i bihej në kokë pronës shtetërore. Bëmë të kundërtën. Pra, shkuam nga një ekstrem në tjetrin. Ajo industri shtetërore që u krijua, u prish krejt pa u krijuar industria private. Ai sistemi kooperativist u shpartallua fare pa u krijuar një situatë stabiliteti në fshat. U shpall prona private. U shkel edhe parimi i pronës private. Për shembull, atyre që kishin pasur pronë private, nuk iu dha. E morën ata që ishin të rinj. Kjo mungesë e ekuilibrit ka krijuar një krizë prandaj vendi nuk ka gjendur akoma stabilitet.

R.Xh.: Profesor, kush e ka fajin kur një vend nuk e gjen dot ekuilibrin?

Kristo Frashëri: Fajin e kanë ata që e prishën këtë ekuilibër, udhëheqësit. Këtu qëndron një mungesë tjetër e ekuilibrit. Vendi ka nevoje për mendje të ndritura në fushën ekonomike. Erdhën ata spontanistët, aventurierët. Ata që nuk merrnin vesh. Atë që mendonin natën të nesërmen e kthenin në ligj. Kjo është fatkeqësi e madhe, prandaj kemi një krizë të thellë. U kalua nga një shkollë dogmatike, por me baza ideologjike, në një shkollë tjetër gjithashtu krejtësisht pa bazë.

R.Xh.: Po në momentin që jemi, në momentin që Shqipëria ndodhet?

Kristo Frashëri: Në momentin që jemi akoma nuk kemi gjetur ende rrugën e qeverisjes.

R.Xh.: Po çfarë kemi bërë ne në këta 20 vjet profesor?

Kristo Frashëri: Nëse ecim në këtë rrugë, edhe 20 vjet të tjera do të kalojnë kështu. Kjo, pasi njerëzit sot e konceptojnë politikën sharje. Nuk e konceptojnë politikën projekte, mendime, ide. Unë nuk di të ketë dalë ndonjë parti me ide, me një projekt. Të gjithë dalin e shajnë kundërshtarin me fjalët më banale. Sharja kurrë nuk të çon përpara. Sharja është mohimi i logjikes, mohimi i përparimit. Ne me atë mburremi akoma. Dhe nuk e di kur do përfundojë kjo punë. Ndoshta ju do të pyesni se çfarë duhet bërë?

R.Xh: Jo, para se të pyes se çfarë duhet bërë, dua të di se ku jemi dhe kush është problemi më i madh që kemi ne sot?

Kristo Frashëri: Ne jemi këtu. Kemi 1 milion emigrantë që po të ishin këtu do të ishin të papunë dhe kemi 1 milion të tjerë të papunë këtu. Ne kemi njerëz që vuajnë për bukë. Nga ana ekonomike ka një dispropocion të madh midis importit dhe eksportit të jashtëm. Importi është shumë më i madh sesa eksporti. Ne importojmë domate që më parë i eksportonim. Lëri të tjerat pastaj. Pra, ne, nga tregtia e jashtme nuk kemi të ardhura, por deficit. Buxheti nga taksat është deficit. Ne shyqyr që na mbajnë emigrantët me ato dërgesat e tyre. Po na mban edhe prona shtetërore që po e shesim. Pra, atë prone që shteti e mori nga punëtorët dhe fshatarët tani ne po e shesim. Pra, ne po jetojmë akoma me disa të ardhura të akumuluara nga shteti komunist. Këto janë anomali.

R.Xh.: Ne çfarë sistemi është Shqipëria aktualisht?

Kristo Frashëri: Shqipëria është në një sistem të papërcaktuar. Po ju pyes tani, a jemi shtet industrial? Jo! A jemi shtet bujqësor? Jo! Atëherë çfarë jemi? Ne jemi shtet pa përkufizim. Jemi shtet me një prodhimtari të vogël. Pra, në një gjendje ende fillestare. Ne po i lutemi kapitalit të huaj të vijë të ngrejë fabrika, por kapitali i huaj nuk vjen se nuk ka stabilitet. Dhe këtu qëndron e keqja tjetër, pasi kapitali ka një defekt të madh, nuk shkon atje ku nuk ka stabilitet. Këtu kur vjen një qeveri me 51% të votave kujton se ka fituar të drejtën të mos e pyesë fare kundërshtarin dhe harron se kundërshtari do vijë nesër në pushtet dhe kur ai vjen ia mohon gjërat njëlloj siç ka bërë vetë, bën ligje të tjera. Kur vjen ky prapë ne pushtet, ia anulon ato. Pra nuk ka stabilitet për kapitalin e huaj. Por edhe kapitali shqiptar ka shkuar jashtë.

R.Xh.: Cilat janë problemet më të mëdha që akumuluan shqiptarët gjatë 20 vjetëve nga të cilat nuk po dalim dot?

Kristo Frashëri: Problemi më i madh, për mendimin tim, është jo nxjerrja e ligjeve, por respektimi i ligjeve. Nëse ti respekton një ligj, krijon atë që quhet shteti ligjor. Këtu, Kryeministri akuzon opozitarin se vjedh. Pse nuk e hedh në gjyq? Kjo është mungesë e shtetit ligjor. Ai opozitari, akuzon ministrin që vjedh. Pse nuk e hedh në gjyq? Për çfarë është gjyqi? Pra, kur ti nuk e shfrytëzon këtë institucion, atëherë ti nuk je shtet ligjor. Ti e le ligjin të shkelet. Ky është një shembull i thjeshtë.

E dyta, thonë mendimtarët, që shteti kur lejon vjedhjen i ka vënë mina vetes së vet. Shteti që të dënojë spekulimin duhet të fillojë nga vetja e vet, nga njerëzit e tij dhe pastaj të kalojë nga opozita.

R.Xh.: Sami Frashëri, më keni treguar se ka një shprehje të bukur.

Kristo Frashëri: Sami Frashëri ka thënë “Nëse një mbret vjedh një vezë, ministrat vjedhin gjithë pulat e fshatit, mendo se ç’bëjnë kryepleqtë”.

R.Xh: Po vota, nuk është vota një problem i madh për shqiptarët që kanë 20 vjet që nuk e dinë ku i shkon?

Kristo Frashëri: Vota është vendimtare. Por, për ta bërë votën që të jetë votë, duhet që të respektohen zgjedhjet dhe duhet të dënohen ata që e shkelin ligjin. Para 20 vjetëve, prokurori në Itali Di Pietro e përmbysi krejt italiane. Pse? Sepse kapi peshqit e mëdhenj dhe i çoi në gjyq. U shpartalluan të gjitha partitë e u krijuan parti të tjera. Partia Demokristiane me tradita 100-vjeçare u shpartallua, Partia Socialiste e krijuar që në shekullin e 19 u shpartallua, Partia Komuniste, u shpërnda nga faktorë të tjerë, Partia Republikane nuk njihet më. Ata që sunduan Italinë u shpartalluan nga një grup juristësh. Nëse atje nuk do respektohet shteti ligjor, prape do ketë një tjetër Di Pietro.

R.Xh.: Po Shqipëria pse nuk prodhon dot Di Pietro?

Kristo Frashëri: Nuk prodhon dot Shqipëria se nuk ka traditë politike. Është çështje tradite dhe kulture. Ne kemi një kulturë që ka dallim nga kultura perëndimore. Nëse në Perëndim një funksionar vjedh ose nëse një tregtar mashtron ortakun, atë e shajnë dhe e dënojnë. Këtu te ne e mburrin: U tregua i zoti ai, ia hodhi edhe vëllait, thonë. Kjo, sepse ne ende nuk jemi çliruar nga ai mentaliteti i trashëguar. Ne, 2000 vjet kemi qenë nën sundimin e atyre perandorive që kultivonin dhe e lejonin. Shtetet e tjera kanë 200 vjet që janë çliruar. Ne ende jo.

R.Xh.: Nuk është se ekziston vetëm një lloj mentaliteti. Këtu, si në çdo vend, ka përballje mentalitetesh. Unë nuk dua të ndalem në 2011. Dua të kthehem në kohë kur mentalitetet janë përballur dhe se kush ka fituar.

Kristo Frashëri: Përballimi i parë është në pragun e pavarësisë. Aty u përballën dy mentalitete: a mund të jetojë Shqipëria e pavarur apo Shqipëria duhet të jetë nën tutelë? Këto ishin dy mentalitete. Që të dyja e donin ekzistencën e Shqipërisë, por njëra palë donte të ishte e pavarur dhe tjetra donte të ishte nën tutelën e një shteti tjetër: kush donte Turqinë, Austrinë, Italinë. Fitoi teza e Ismail Qemalit. Ai pati meritën e madhe dhe forcën e madhe që tërhoqi shumicën. Kundërshtari i tij ishte pikërisht kushëriri i tij. Surja Vlora me të birin, Eqerem Vlorën, të cilët mendonin se nuk mund të ekzistonte Shqipëria e pavarur. Ata mendonin se Shqipëria duhej të ishte patjetër nën protektoratin e një shteti të huaj. Ata donin në fillim Turqinë, pastaj e ndryshuan me Austrinë e Italinë. Edhe në Kongresin e Lushnjës në 1920 të njëjtat mentalitete, por me sfumatura të ndryshme. Një pjesë e delegacionit shqiptar në Paris, ishte gati të pranonte tutelën italiane për të shpëtuar nga copëtimi në favor të Greqisë dhe Serbisë duke thënë më mirë të na marrë Italia dhe të jemi së bashku sesa të copëtohemi në bazë të Traktatit të Londrës. Të tjerët patën arsye shumë të forta që mezi u kuptuan. Ata thanë, po të pranojmë Italinë do t’u japim argument serbëve dhe grekëve që të na marrin, sepse Italia mbështetej te Traktati i Londrës. Prandaj, që të shpëtojmë nga këto të dy duhet të luftojmë Italinë. Ky qe Kongresi i Lushnjës. U bë lufta e Vlorës dhe u largua Italia. Greqia dhe Jugosllavia heshtën se u kënaqën që iku Italia mbasi nuk e donin këtu. Erdhi Lufta e Dytë Botërore ku mentaliteti ishte i një natyre tjetër. Nuk po flas për kolaboracionistët, pasi ata e kishin humbur besimin se mund të qeverisnin Shqipërinë po të mos pranonin Italinë dhe Gjermaninë. Nuk po flas për Mustafa Krujën, Shefqet Verlacin, Xhaferr Devën, Mehdi Frashërin etj. Flas për pjesën nacionaliste, e cila mendonte se Shqipëria ashtu siç kishte hyrë në rrugën e Frontit Nacionalçlirimtar do të dilte komuniste. Dhe zgjodhën si zgjidhje të luftonin kundër Frontit me qëllim që ta shuanin Frontin e ta shpëtonin vendin nga regjimi komunist. Qe rruga e gabuar, sepse Fronti nuk mund të luftohej duke bashkëpunuar me gjermanët. Pra, sa më shumë ata bashkëpunonin me gjermanët, aq më shumë kapital fitonte Fronti. Ky qe gabimi i madh i Ballit Kombëtar, sepse nëse ata do të kishin luftuar, siç luftoi Partia Komuniste, e cila fshihej prapa Frontit, rinia do shkonte me ta, në mos të gjithë, një pjesë e mirë. Dhe në fund të luftës ata do të kishin kapital se kishin luftuar dhe nuk do ta linin regjimin komunist të vendosej totalisht në Shqipëri.

R.Xh.: Është një moment tjetër i rëndësishëm profesor, përballja e Ahmet Zogut me Fan Nolin.

Kristo Frashëri: Ahmet Zogu me Fan Nolin, në 1924, u ndeshën, afërsisht siç ndeshen sot, dy grupime të mëdha. Grupimi i quajtur Partia Përparimtare dhe grupimi i quajtur Partia Popullore. Njëra prej tyre kryesohej nga Shefqet Vërlaci dhe Ahmet Zogu, ndërsa grupimi tjetër nga Fan Noli me Luigj Gurakuqin etj. Çfarë bënë ata? Në dhjetor 1923 u bënë zgjedhjet. U bënë manipulime në zgjedhje. Kur u hap Parlamenti e dolën në shesh falsifikimet, qeveria e kryesuar nga Zogu nuk pranoi të bënte rinumërimin e votave. Opozitarët u revoltuan. Zgjodhën rrugën e kryengritjes dhe e përmbysën. Rruga e kryengritjes, më 1924, ishte rruga e gabuar se ishte koha që kishte marrë fund Lufta e Parë Botërore dhe ishte vendosur një sistem që ndalonte kryengritjet. Pra, ata gabuan taktikë edhe pse kishin ide të mira. E dyta, ata kërkuan disa gjëra të tjera që ishin në kundërshtim me kohën. Kërkuan që të ndalohej kapitali i huaj në Shqipëri. Fuqitë e Mëdha, prisnin të investonin në Shqipëri. Këta i ndaluan, ndërsa Zogu i lejoi. E treta, kërkonin shpronësimin pa shpërblim të pronave çifligare. Pronat çifligare mund të shpronësoheshin, me shpërblim, por jo pa shpërblim, me rrugën revolucionare që zgjodhën nga urrejtja. Këto e izoluan qeverinë e Nolit. Ato i dhanë dorë Zogut i cili shkoi në Jugosllavi ku mori përkrahje. Pastaj pasi i dha Jugosllavisë Shën Naumin si shpërblim i ktheu krahët. Kështu u lidh me Italinë. Pra, Zogu erdhi në sajë të ndihmës së huaj. Do të thotë, po ai mentalitet i vjetër që Shqipëria nuk mund të ekzistojë si shtet pa përkrahjen e fuqive të huaja. Ky mentalitet na ka shoqëruar deri sot.

R.Xh.: Sot e kemi ende?

Kristo Frashëri: Sot ka dy gjëra që janë në kundërshtim me njëra-tjetrën. Në luftën politike përdorin gjuhën e ashpër të dyja palët.

Në taktikë, të dyja palët janë të matura dhe nuk shkojnë të bëjnë kryengritje. U nis me demonstrata paqësore, të cilat janë të lejueshme. Por kjo u prish më 21 janar, pasi u vranë katër persona. Është një faktor shqetësues që katër persona vriten në demonstrata paqësore, pasi në demonstrata të tilla nuk duhet të ketë viktima. Ky është ngërçi. Këtu ka ngelur tani. Mirëpo, në një situatë të tillë, a mundet Europa të ndërhyjë? Nuk ndërhyn dot haptazi, pasi Europa është një bashkësi shtetesh që kanë interesa të ndryshme. E jep dora e majtë, nuk e lë dora e djathtë. Për shembull, do të ndërhyjë Anglia, por nuk e lë Franca, ose do të ndërhyjë Italia, por nuk e lë Gjermania. Ose siç është Europa me Amerikën. Amerika ka vizionin e saj. Europa kërkon që Amerika të ndërhyjë jashtë Europës, por jo në Europë, pasi Europën e quan oborrin e vet. Kështu po ndodh tani me Libinë. Franca dhe Gjermania nuk pranojnë që të luftojnë kundër Libisë nën udhëheqjen amerikane, sepse e quajnë Mesdheun det të Europës. Mentaliteti është po ai. Njëra palë kërkon ndihmën e Europës, por ndihma e Europës sot ndryshon nga ndihma e dikurshme e Europës.

R.Xh.: Ndihma ndryshon, por prirja ekziston. Pra të mos shpresojmë, krizën do ta zgjidhim këtu në Shqipëri.

Kristo Frashëri: Ka vazhdimisht porosi. Zgjidheni midis jush. Sali Berisha e ka thënë, opozita kërkon që unë të largohem. Por unë do të largohem kur mua të më marrë Perëndia ose kur të mos ma japë votën sovrani.

R.Xh.: Votat e sovranit do të verifikohen një muaj më pas, kur të jenë zgjedhjet. Çfarë prisni ju nga këto zgjedhje? Ju vetë do të votoni?

Kristo Frashëri: Patjetër që do të votoj.

R.Xh.: Keni votuar gjithmonë, do të votoni përsëri?

Kristo Frashëri: E kam për detyrë qytetare të votoj. Kështu siç jam copa-copa do të vete të votoj. Vota është detyrë kryesore, themelore, mos të them detyrë e shenjtë. Nëpërmjet votës ke të drejtë të vendosesh fatin tënd. Por unë besoj që këtë radhë, meqë po dëgjojmë shumë zhurmë se po bëhen manipulime, nuk besoj se do të përsëritet 2009-a. Nuk besoj, sepse tani ka eksperiencë.

R.Xh.: Çfarë eksperience?

Kristo Frashëri: Kanë eksperience për të evituar manipulimet.

R.Xh.: Mirëpo besimi i shqiptarëve ka humbur.

Kristo Frashëri: Besimi ka humbur për çdo gjë. Ka humbur edhe besimi për të ardhmen. Shqiptarët e kanë humbur besimin, sepse po e shohin që punët po shkojnë mbrapsht: jeta po shtrenjtohet, problemet nuk po zgjidhen. Prandaj votimet bëhen, për të korrigjuar këtë situatë, për ta futur në rrugë të drejtë. Ky është qëllimi i votimit. Nëse kjo nuk realizohet, unë nuk e di se çfarë mund të ndodhë.

R.Xh.: Për të mos ndodhur ajo që mund të ndodhë, çfarë duhet të bëjnë dy udhëheqësit politikë në Shqipëri: Sali Berisha dhe Edi Rama?

Kristo Frashëri: Të nxjerrin mësim nga 1997-a. Të mos këmbëngulin që të vazhdojnë në atë rrugë, kushdo që të jetë.

R.Xh.: Profesor, Berisha dhe Rama janë në një përplasje pushtetesh apo përplasje mentalitetesh?

Kristo Frashëri: Berisha dhe Rama i kanë të dyja, edhe pushtetet, edhe frymëzim mentalitetesh. Sali Berisha është një person i formuar, viti 1990 e gjeti të formuar, ndërsa Rama ishte ende i ri. Të dy kanë dallime si në breza, mentalitete, ashtu edhe në profesione, njohjet e bashkëpunëtorët që kanë.

R.Xh.: Njerëzit, të cilëve u ka humbur besimi te vota, te jeta, tek e ardhmja, duan të dinë sesa do të zgjasë kjo situatë, kur do të mbarojë ky tranzicion shqiptar, kur do të kthehet mundësia për një Shqipëri normale?

Kristo Frashëri: Kur thua periudhë tranzicioni, flet për një periudhë të kufizuar në kohë dhe tranzicioni është atëherë kur gjërat nuk e kanë gjetur akoma vendin e tyre, kur njerëzit nuk e kanë akoma të qartë rrugëdaljen dhe lëvizin sa andej-këndej. Janë ato që quhen spostamente të pikëpamjeve. Pra, sot mendon një gjë, nesër ndërron mendje, sepse gjërat janë në lëvizje. Një fazë të tillë e kanë kaluar të gjithë popujt. Mesa di unë nga historia, popujt ballkanikë që fituan pavarësinë në shekullin 19, kanë qenë për një kohë të gjatë prej dhjetëra vitesh në periudhë tranzicioni. Derisa më në fund erdhi një brez që ishte i shkëputur nga e kaluara. Pra, për fat të mirë, erdhi brezi i shkolluar. Ata që do të shkollohen jashtë Shqipërisë, nga pikëpamja shkencore e pikëpamja ideologjike dhe metodologjike do të gjejnë vend këtu. Shpresat nuk janë të humbura. Do të lodhen nga kjo situatë. Njerëzit dolën të varfër nga regjimi komunist. Ne nuk kishim as kapital të akumuluar. Ne kemi jetuar atë që quhet akumulimi fillestar i kapitalit. Tani, ky akumulim ka shkuar jashtë. Ne duhet të krijojmë shtetin ligjor, që ky akumulim të kthehet në Shqipëri. Ky është një kusht sine qua non i domosdoshëm. E dyta, është stabiliteti ligjor. E treta, partitë duhet të dëgjojnë njëra-tjetrën. Dhe e katërta, të mos e shpërfillin mendimin shkencor. Kthehem tek ajo që më kujtove në lidhje me Platonin. Ka ardhur dita kur të moshuarit që kanë eksperiencën, dhe të rinjtë që kanë energjinë, fantazinë, optimizmin, diturinë duhet të bashkëpunojnë. Sot, për shembull, qeveria në pushtet nuk e ka përfillur këtë bashkëpunim. Shembulli më klasik është Akademia e Shkencave, të cilën e ka izoluar krejt, sepse i konsideron anëtarët e akademisë mendje të mykura. Prandaj duhet t’i japë shkencës mundësi të hyjë në hullitë e shtetit. Jo me spontanitet, jo me pikëpamje spontane që lindin në çast, por mendime të pjekura. Mendimi duhet të jetë kolektiv. Të krijohen si kudo grupe ekspertesh, të rinj e të vjetër, të cilët së bashku të gjejnë zgjidhje: si do të zgjidhet papunësia; si do të zgjidhet fshati malor me familje me 3-4 dynym; si duhet të zgjidhet ekonomia agrare; si duhet të zgjidhet ekonomia industriale; si duhet ta rimëkëmbim industrinë moderne? Sot nuk mund të jetohet me industri artizanale. Kur këto të jenë të qarta, atëherë të rinjtë që janë jashtë do të vijnë. Tani ata nuk vijnë, sepse nuk kanë shpresë. U është vrarë shpresa dhe besimi për të ardhmen.

R.Xh.: Të besojmë që ky tunel e ka një fund.

Kristo Frashëri: Ne kemi provuar me historinë tonë se kemi mbijetuar, kemi vajtur deri buzë greminës dhe jemi ringjallur si feniksi. Nuk kemi pasur kurrë shtetin tonë dhe prapë kemi mbijetuar. Tërë ato mori kombësish që ishin në fillim të Mesjetës në Ballkan, që do lodhemi nëse i përmend, u zhdukën. Unë kam besim se me forcën e diturisë dhe shkencës, këto pengesat e tanishme do të mbarojnë, do ta kenë takatin e shkurtër. Nuk dua të flas shumë fjalë që mund të tingëllojnë keq, por brezat vdesin e dalin breza të rinj.

R.Xh.: Kështu që edhe e keqja mbaron.

Kristo Frashëri: E keqja mbaron thonë, nga eksperienca, se brezi që vjen pas prindit është i hutuar. Brezi i tretë, e ringjall atë.

R.Xh.: Profesor, ju me çfarë po merreni tani, sepse unë sa herë vij t’ju takoj, ju gjej duke u marrë me diçka. Është sekret apo do ta ndajmë edhe me publikun?

Kristo Frashëri: Unë, në përgjithësi, nuk them se me çfarë po punoj, sepse kam frikë se mos nuk e realizoj, por këtë herë jam i sigurt që do ta përfundoj po që se do të kem frymëmarrje. Po merrem me çështjen e Epirit. Një çështje sa historike, aq edhe aktuale. Nuk është se jam marrë tani me këtë çështje, por kam dekada që mbledh materiale. Tani thjesht jam duke i hedhur në letër. Shpresoj që ta mbaroj. Epiri ka një problem themelor, se me Epirin janë marrë grekët dhe grekët kanë ndikuar edhe te shumë europianë. Shqiptarët nuk i kanë kushtuar kurrë rëndësi, pasi sigurisht edhe nuk kanë pasur mundësi. Kanë qenë vetëm 2-3 veta që kanë shkruar për Epirin, por kanë shkruar me materiale të tejkaluara, ndërsa tani ne duhet t’u përgjigjemi këtyre falsifikimeve. Literatura greke e ka falsifikuar në mënyrë skandaloze historinë e Epirit. Ka goxha autorë helenë që shkruajnë se, për shembull Herodoti, Tukididi paskan thënë se Epiri ka qenë tokë greke. Ata nuk thonë fare se ishte tokë greke. Ajo e mbush tregun me mendime që janë falsifikime. Ose në Mesjetë, Epiri ka pasur pak grekë. U krijua Despotati shqiptar i Epirit. Grekët nuk e zënë fare në gojë këtë ngjarje. E fshijnë nga historia. Çamërinë nuk e zënë në gojë si fjalë, e quajnë Thesproti. Tani, me librin tim të ri, unë po përpiqem të them se Thesprotia është ilire, nuk është greke dhe që deri vonë ishte shqiptare. Edhe sot, në Çamëri ka shqiptarë, të cilët janë shqiptarë të krishterë, prandaj kanë qëndruar aty. Por nuk guxojnë të flasin shqip, sepse kanë frikë nga fqinji grek. Sot grekët janë nacionalistët më negativë, më obskurantistë që ka Europa. Ata kanë mbetur ende në fazën e vjetër të nacionalizmit mesjetar. Më 2011-n kanë mbetur ende në Mesjetë. Ngrihet sot një autor, i cili thotë se shqiptarët e jugut janë grekë. Pse? Sepse janë të krishterë. Se edhe myslimanët janë grekë, se kanë qenë të krishterë, të cilët Turqia i bëri myslimanë dhe njëkohësisht shqiptarë. Deri këtu ata shkojnë.

R.Xh.: Regjistrimi i popullsisë çon ujë në një mulli të gabuar që bën miell të keq, sipas jush?

Kristo Frashëri: Regjistrimi i popullsisë, nëse bëhet për efekte numerike, siç bëhet kudo në Europë, është në rregull. Por nëse bëhet ashtu siç dëgjova në televizion nga Vangjel Dule e shokë, nuk është në rregull, pasi ata harrojnë se në Greqi nuk bëhet regjistrimi me fe dhe kombësi, sepse ata e kanë në statut që Greqia është shtet ortodoks, pra shteti i grekëve. Kushtetuta jonë thotë që Shqipëria është shtet i banorëve të saj, ndërsa Kushtetuta greke thotë që shteti është i grekëve dhe për më tepër i grekëve të krishterë ortodoksë, feja e tyre zyrtare. Dhe tani kërkojnë nga ne të themi se ky është grek, sepse është i krishterë. Feja është një bindje personale. Mua nuk më thotë njeri kur shkoj të votoj, për cilën parti do të votosh. Bindjet politike dhe bindjet fetare janë njëlloj. Por grekët këtë parim në Greqi respektojnë, ndërsa këtu jo.

R.Xh.: Cili është rreziku i regjistrimit të popullsisë në këtë mënyrë, po të pranohet?

Kristo Frashëri: Regjistrimi i popullsisë është se në OKB ka një parim që thotë se, në qoftë se në një vend ka një minoritet me peshë që formon një njësi territoriale, pra jo të shpërndara sa andej-këndej, dhe se ka një qytet, ai ka të drejtë të ketë një regjim autonom. Grekët nuk e kanë këtë minoritet këtu. Minoriteti grek këtu është në Dropull, por jo në Gjirokastër, është në Vurg, por jo në Sarandë. Ata nuk kanë qytet. Tani iu qepën Himarës dhe e duan atë si qytet. Por, midis Himarës dhe Dropullit është Labëria, Kurveleshi. Për ta kjo nuk ka rëndësi. Ata duan ta bëjnë Kurveleshin minoritet. Duan të bëjnë një numër të madh minoriteti grek dhe t’i thonë pastaj OKB-së na lejoni tani që Shqipëria të na japë autonominë provinciale të Shqipërisë së jugut, meqë është tokë me shumicë të popullsisë greke. Këtë synon Greqia, synon të dalë në Otranto, atje në Karaburun.

R.Xh.: Kjo është diçka e vjetër, e kërkuar hershëm nga grekët?

Kristo Frashëri: Shumë e vjetër është që më 1913-n. Kur Kryeministri grek e quajti Shqipërinë e Jugut Vorio Epir, Europa iu përgjigj se nuk ka Vorio Epir, por Shqipëri të jugut. Krahina historike, 2000 vjet më parë e Vorio Epirit shkonte deri në Llogora dhe lumin Vjosë. Por ai (Venizellos) futi edhe Korçën. Po ai shkon deri në Korçë.

R.Xh.: Edhe Korça është një histori e vjetër profesor?

Kristo Frashëri: Grekët Korçën e kërkuan qysh më 1913-n. Korça nuk ka qenë kurrë Vorio Epir. Kurrë!

R.Xh.: Profesor, si ka mundësi që në 2011-n të ketë njerëz, përveç nacionalistëve të parëndësishëm, që të kenë ide të tilla të çmendura? Kush janë ata, janë politikanët grekë, historianët grekë? Kush janë ata?

Kristo Frashëri: Në Greqi është si në Serbi. Klasa politike greke kërkonte të krijonte Greqinë e madhe. Nuk e mori dot. Azinë e Vogël e humbi, Stambollin e humbi, Traken nuk e mori dot, Maqedoninë nuk e mori dot, Qipron nuk e mori dot. Tani iu qep Shqipërisë së Jugut. Greqia do ta mbajë gjallë nacionalizmin grek, kështu krijon teorira, gënjeshtra, shpifje për të thënë se Shqipëria e Jugut ka popullsi greke. Minoriteti grek në Shqipëri është vetëm 2%. Greqia nuk mund të kërkojë krahinë autonome vetëm me 2% të popullsisë në minoritet. Që të kërkosh autonomi, nevojiten shumë më tepër. Greqia këtë kërkon, pra të fabrikojë grekë. Ata shqiptarë që bëjnë si grekë janë parafabrikatë. Pra, Greqia kërkon të fabrikojë grekë për të shtuar numrin e minoritetit, në mënyrë që të kërkojë krahinë autonome.

R.Xh.: Pra, të përsërisë Kosovën?

Kristo Frashëri: Po.

R.Xh.: Gjë që besoj është e pamundur. Nuk ka për të ndodhur.

Kristo Frashëri: Nuk ka për të ndodhur. Por, në qoftë se ne flemë dhe marrim mendjen e Fatos Lubonjës, do të krijohen probleme dramatike në Shqipëri, sepse do të bëhet 1914. U bë një kongres fantazmë në Gjirokastër atje dhe për të provuar se shumica ishin ortodoksë, i vuri flakën shqiptarëve myslimanë, i zboi ata. Këtë kërkon të bëjë përsëri Greqia. Kreshnik Spahiu ka shumë të drejtë kur thotë se çështja e regjistrimit të popullsisë është çështje sovraniteti, është çështje e shtetit, e themeleve të shtetit. Ka shumë të drejtë!

R.Xh.: Po shteti shqiptar e ka të qartë këtë?

Kristo Frashëri: Qeveria është ajo që e ka në dorë. Qeveria duhet të vendosë sa më parë ligjin e regjistrimit që ky regjistrim të jetë vetëm numerik e jo regjistrim me fe dhe me kombësi. Kështu duhet të jetë, nuk ka rrugë tjetër. Prandaj duhet ndryshuar ai akt që lejon shqiptarët të vetëdeklarohen. Vetëdeklarimi është një gjë absurde. Një shqiptar kur deklaron se është grek, deklaron se edhe gjyshi e stërgjyshi i tij kanë qenë grekë. Nëse do ishin gjallë këta stërgjyshër, kush e di se çfarë do bënin. Prandaj, ai greku që shkon në Amerikë, ai nuk është më grek, por amerikan me origjinë greke. Minoritar është ai që rri historikisht në vendin e tij. Jo ai minoritar grek që vjen në Tiranë, sepse ai nuk quhet minoritar me të drejta minoriteti. Në Tiranë duhet t’u nënshtrohesh ligjeve shqiptare. Nëse atje ka shkollë greke, le të shkojë atje, por jo këtu.

R.Xh.: Pse bëhen marrëveshjet profesor, nga injoranca, padituria apo nga interesat?

Kristo Frashëri: Ndonjëherë bëhen edhe nga interesat, sepse këtu Greqia po luan me një kartë të ndyrë. Ajo thotë se nëse ju nuk bëni këtë, unë nuk do t’ju mbështes që ju të hyni në Europë dhe shteti shqiptar ka frikë nga ky shantazh. Përse? Greqia nuk ka aq fuqi sa të na pengojë që të hyjmë në Europë. Europa nuk është aq skllave e Greqisë. është Greqia ajo që ka më tepër nevojë për ne. Ata shqiptarë që punojnë në Greqi, punojnë për afendikonjtë grekë që të rrinë gjithë ditën nëpër kafene dhe punojnë shqiptarët e shkretë. Greqia nuk i përzë dot shqiptarët, sepse nuk e lënë afendikonjtë e vet, pasi nuk ka kush t’ua punojë tokën.

R.Xh.: Profesor, ju lodha më duket, ju bëra që të flisni pa fund.

Kristo Frashëri: Nuk ka rëndësi. Nuk di a kam folur drejt apo jo. Kjo më shqetëson, nuk më shqetëson fare se u lodha. Lodhja është shëndet.

R.Xh.: Këtë doja të dija prej jush. Pse shkruani ju? Përse lodheni? Përse mundoheni? Kujt doni t’i flisni? Kush janë njerëzit që ju doni t’ju dëgjojnë profesor? Përse lodheni tani në moshën 90-vjeçare?

Kristo Frashëri: E bëj sepse unë u mësova me punë. E dyta, sepse e dua popullin tim, e dua atdheun tim, e dua Shqipërinë, e dua shkencën, e dua historinë, e dua kulturën. Me sa kam mundësi e jap, përveçse e kam trashëgim edhe nga prindërit, të cilët derisa vdiqën kanë punuar. Ashtu janë duke bërë edhe fëmijët e mi. Unë nuk i trembem punës. Mendoj se nga puna nuk kam pasur dëm, kam pasur fitim, se puna është shëndet, puna të jep energji.

R.Xh.: Paçi punë, shëndet dhe energji profesor për të tjera punë të mira.

Kristo Frashëri: Faleminderit, uroj të kem, sepse 90 vjet nuk janë pak. Nuk janë pak!